W wielu europejskich państwach mamy obecnie do czynienia z polaryzacją społeczną: poglądy Europejczyków na temat takich kwestii, jak: imigracja, nierówności społeczne, polityka populistyczna, czy zaufanie względem instytucji publicznych są niezwykle rozbieżne. W odpowiedzi na to zjawisko, naukowcy starają się lepiej zrozumieć przyczyny i skutki: poparcia dla populizmu oraz ekstremizmu politycznego, nierówności społecznych, uprzedzeń wobec imigrantów, niezadowolenia społecznego oraz braku zaufania wobec polityki. Mniej jednak wiadomo na temat relacji pomiędzy wymienionymi postawami i elementami odpowiadającymi za te relacje (Daenekindt, De Koster & Van der Waal, 2017). Polaryzacja społeczna i konflikty międzygrupowe często wynikają z naszej przynależności do różnych grup oraz sposobu, w jaki identyfikujemy się z tymi grupami. Nie bez znaczenia pozostaje również poczucie zagrożenia (związane np. z pojawieniem się ,,obcych” w naszym kraju lub brakiem stabilności ekonomicznej). Choć kwestie te były studiowane przez wielu naukowców, dotychczas przeprowadzone badania nie pozwalają na pełne zrozumienie mechanizmów leżących u podstaw polaryzacji społecznej. Dzieje się tak częściowo ze względu na ograniczenia metod statystycznych stosowanych w poprzednich projektach badawczych. Celem naszego projektu jest bliższe przyjrzenie się zjawisku polaryzacji społecznej poprzez analizę nie tyle pojedynczych postaw, co relacji między tymi postawami i potencjalnych skutków, jakie wyłonione relacje mają na redukcję konfliktu oraz promowanie wartości demokratycznych. Bazując na analizie klas korelacyjnych (Boutyline, 2017), zidentyfikujemy subpopulacje charakteryzujące się oryginalnymi wzorcami wzajemnych zależności między wybranymi wymiarami (np. poczuciem zagrożenia, sposobem identyfikowania się z grupą własną i postawami). W ten sposób wyróżnimy grupy osób charakteryzujące się podobnym sposobem myślenia i działania – spójne wewnętrznie, a różniące się między sobą. Technika ta pozwoli na wyraźne stworzenie osi polaryzacji, pomijanych przy konwencjonalnych, dotychczas stosowanych, analizach statystycznych.
Ponadto, w naszym projekcie skoncentrujemy się na obronnych typach identyfikacji z grupą własną. Badania naukowe wykazały, że identyfikacja grupowa może przybierać różne formy (Golec de Zavala i Schatz, 2012): bardziej lub mniej wrażliwe na zagrożenia. Narcyzm kolektywny – grupowy odpowiednik narcyzmu indywidualnego – to typ identyfikacji obronnej, związanej z potrzebą ciągłego potwierdzania wartości grupy własnej w oczach innych. Kolektywni narcyzi są szczególnie wrażliwi na krytykę grupy własnej i inne formy zagrożeń; często wykazują się wrogością wobec grup obcych (Marchlewska i in., 2019). Badania wykazały również, że narcyzm kolektywny wzrasta w odpowiedzi na indywidualne (Cichocka i in., 2018) oraz grupowe (Marchlewska i in., 2018) poczucie zagrożenia. Mając na uwadze, że narcystyczna identyfikacja z różnymi grupami (np. narodowymi) może odgrywać ważną rolę w kształtowaniu się postaw populistycznych oraz wzmacnianiu polaryzacji społecznej, postanowiliśmy poświęcić tej kwestii istotną część niniejszego projektu. Na wstępie dokonamy pomiaru narcystycznej identyfikacji z różnymi grupami w korelacyjnych (międzynarodowych) badaniach. Następnie, posłużymy się badaniami eksperymentalnymi, których celem będzie osłabienie (vs. wzmocnienie) kolektywnego narcyzmu. Zakładamy, że wzmocnienie poczucia bezpieczeństwa obniży narcystyczną identyfikację z grupą własną, prowadząc do odrzucenia polityki populistycznej i zmniejszenia polaryzacji społecznej.
Opisane przedsięwzięcia badawcze zostaną zrealizowane przez międzynarodowy zespół badaczy, specjalizujących się w różnych obszarach naukowych (psychologii, naukach politycznych, socjologii). Połączenie wiedzy specjalistycznej na temat systemów przekonań, polaryzacji politycznej, roli, jaką identyfikacja grupowa odgrywa w kreowaniu się negatywnych postaw wobec systemu demokratycznego, umożliwi zaprezentowanie zintegrowanego modelu opisującego zjawisko polaryzacji społecznej.
Budżet projektu: 1 440 076 EUR
Projekt "Poczucie zagrożenia, identyfikacja grupowa i rozłam: zrozumienie i próba modyfikacji postaw związanych z polaryzacją polityczną w europejskich demokracjach" jest realizowany w ramach międzynarodowego konkursu organizowanego przez sieć NORFACE (New Opportunities for Research Funding Agency Co-operation in Europe) w programie HORYZONT 2020.
